Liste von Angehörigen der Legio I Adiutrix

Die Liste von Angehörigen der Legio I Adiutrix enthält die bekannten Angehörigen der Legio I Adiutrix. Die Liste ist nicht vollständig.

Erläuterungen

1) Die röm. Vornamen (Praenomen) werden i. d. R. abgekürzt angegeben, dies betrifft die folgenden Praenomen:

2) Die Tabellen sind grundsätzlich nach dem Familiennamen (Gentilname) der Personen (i. d. R. der zweite Name) sortiert. Falls eine Person kein Praenomen hat, ist gewöhnlich der Gentilname der erste Name. Ist bei einer Person weder Praenomen noch Gentilname bekannt, dann ist der Beiname (Cognomen) der relevante Name für die Sortierung. Personen, deren Name gänzlich unbekannt ist, werden in den Tabellen als Ignotus bezeichnet.

3) Ergänzungen bei den Namen sind durch () und [] gekennzeichnet, siehe Leidener Klammersystem.

Kommandeure

Der Legatus legionis war der Kommandeur einer Legion. Folgende Legati sind bekannt:

NameDatierungAnmerkung
L. Attius Macrovor 134
[] [Claudius] Maximusvor 144(CIL 3, 10336) möglicherweise identisch mit Claudius Maximus
Cl(audius) Piso207(CIL 3, 4364) PIR (2. Aufl.) C 960
[Q. Cor]nelius Valens [Curius(?) H]onestianus Iunianus(CIL 8, 18269) RE:Cornelius 399
T. Flavius Longinus Q. Marcius Turboum 143/146
P. Flavonius Paulinus2./3. Jhd.unsicher; er kommandierte entweder die Legio I Adiutrix oder die Legio I Italica
T. Iulius Maximusum 104/108= T. Iulius Maximus Manlianus Brocchus Servilianus A. Quadronius Verus L. Servilius Vatia Cassius Camars
C. Iunius Faustinus Placidus Postumianusum 195unsicher; er kommandierte entweder die Legio I Adiutrix oder die Legio XXX Ulpia Victrix
P. Helvius Pertinax (Pertinax)vor 175
L. Iulius Apronius Maenius Pius Salamallianus(BCTH-1916-CCXLI, CIL 8, 18270) RE:Apronius 8, RE:Iulius 77
Aulus Platorius Neposum 114/117= A. Platorius Nepos Aponius Italicus Manilianus C. Licinius Pollio
M. Valerius Maximianusum 179
Ignotus68/89(CIL 10, 336)

Offiziere

Tribuni

Es gab in einer Legion sechs Tribunen, einen Tribunus laticlavius sowie fünf Tribuni angusticlavii. Folgende Tribuni sind bekannt:

NameA / LDatierungAnmerkung
[D. Ae]lius MenecratianusA(CIL 8, 2741)
Q. Attius PriscusAvor 98/117(CIL 5, 7425)
[C]aecil(ius) Rufus151/300(CIL 3, 11025)
C. Caesonius Macer RufinianusLvor 180
Cominius Bonus Agricola Laelius AperAvor 161/169
M. Gavius Bassus (Μ. Γαου[ί]ῳ Βάσσωι)Avor 105(AE 1972, 573)
C. Iulius Septimius CastinusLvor 208/211
M. Marius Titius RufinusL233/245(CIL 9, 1584)
L. Minicius Natalis Quadronius VerusLum 115
Salvius Nen[o]laus Camp[ani]anus Cn. Plo[tius] Maximinus T. Oenius Sever[us] Serveienus Ur[sus]L2. Jhd.(CIL 3, 6755)
C. Nonius Caepian[us]A(CIL 11, 393)
[Po]ntius(?) [A]ntoninusA101/230(ILJug-01, 00291)
M. Statius Priscus Licinius ItalicusAum 140
L. Volumnius HoratianusL151/250(CIL 3, 14355,21)

Praefecti legionis

Folgende Praefecti legionis sind bekannt:

NameDatierungAnmerkung
P. Aelius Marcellus193/235
Aur(elius) Superinus269(CIL 3, 4289)
C. Valerius Valentianus222/235(AE 1957, 294)

Centuriones

Ein Centurio befehligte in einer Legion eine Centuria. In einer Legion gab es unter den Centuriones eine festgelegte Rangfolge; der ranghöchste Centurio war der Primus Pilus. Folgende Centuriones sind bekannt:

Name[Ce 1]DatierungAnmerkung
M. Ael(ius) Honoratus210(AE 1944, 103) Summerly S. 8, 12 ein reg(ionarius) sub cura Ful(vi) Maximi co(n)s(ularis)
Aelius Restutus(CIL 8, 2788) Summerly S. 12 centurio leg(ionis) III Aug(ustae)
P. Ael(ius) Ver[us]151/200(AE 1944, 129) Summerly S. 7, 12
Aemilius Seranus(FBW-1977-331)
L. Albucius Albucianus117/150(CIL 3, 10979) Summerly S. 4, 12
Allius Mar[i]nus70/73(BPA-2012-231)
Anton[iu]s LuciusPP(AE 1935, 98) Brian Dobson Vol. 2, Nr. 41, S. 28[1]
Q. Antonius SiloEnde 1. Jhd.
Apulonius Fir[mus]151/300(CIL 3, 4357) Summerly S. 8, 12
Aurelius Celsinianus201/270(AE 1944, 106) Summerly S. 8, 12
M. Aur(elius) Emeritus201/300(CIL 3, 11019) Summerly S. 8, 12
M. Aurelius Lucilius2./3. Jhd.
M. Aur(elius) Valens231/270(CIL 3, 4315) Summerly S. 8, 12
L. Caesius [Res]titutus70/86(AE 1962, 293) Summerly S. 3, 12
M. Calpurnius Seneca Fabius Turpio SentinatianusPPvor 133
C. Cestius SabinusPPMitte 2. Jhd.
Claudius Buculus70/86(CIL 13, 6837) Summerly S. 3, 12
Ti. Cl(audius) Valerianus2./3. Jhd.(CIL 3, 981) Summerly S. 6, 12
Cn. Curius Lycao201/300(CIL 3, 4285, CIL 3, 4286) Summerly S. 6–7, 12
L. Domitius Priscus70/86(CIL 13, 6838) Summerly S. 3, 12
Egna(tius) Paet(us)51/100(ILJug-03, 03017)
T. Fl(avius) AntoninusPP151/230(CIL 10, 3348) Brian Dobson Vol. 2, Nr. 202, S. 144–145[1]
Fl(avius) Audax(CIL 3, 265) Summerly S. 5, 12
T. Fl(avius) Iulianus180/251(RIU-02, 00552)
L. Flavius Pudens70/86(CIL 13, 6839) Summerly S. 3, 12
Fl(avius) Victor173(CIL 3, 1790a, CIL 3, 1790b) Summerly S. 6, 12, ein curam agens der Cohors I Septimia Belgarum
M. Fuficius Marcellus131/200(CIL 3, 4351) Summerly S. 5–6, 12
C. Gallonius Crispianus86/200(AE 1944, 127) Summerly S. 7, 12
Q. Geminius SabinusAnfang 2. Jhd.
Helius Donatus91/130(InscrAqu-02, 02735)
M. Herennius ValensEnde 1. Jhd.Valens diente 55 Jahre in der Armee.
Q. Iulius AquilaAnfang 2. Jhd.
G. Iulius Lepidus2./3. Jhd.
D. Iunius Verecundus70/86(CIL 13, 6840) Summerly S. 3, 12
N. Marcius Plaetorius CelerPPnach 117
P. Marcius SextianusPP207(CIL 3, 4364) Brian Dobson Vol. 2, Nr. 299, S. 201[1]
C. Masculinius Masculus101/300(CIL 3, 4787) Summerly S. 6, 13: ein centurio frumentarius
C. Mum(m)ius Lol(l)ianus70/86(AE 1978, 561)
N. Nonius [A]pol(linaris?)(CIL 13, 07317b)
Q. Numitorius Felix171/250(CIL 3, 3557) Summerly S. 7, 13; Felix diente 40 Jahre in der Armee; er wurde 60 Jahre alt.
Pacideius Firmus(AE 1939, 61) Summerly S. 4–5, 12
M. Petronius Fortunatusum 215/218
Q. Petronius ModestusPPvor 96
C. Porcius Valens70/86(CIL 13, 6836) Summerly S. 3, 13
L. Retonius LuciusPP151/300(CIL 3, 11031) Brian Dobson Vol. 2, Nr. 386, S. 269[1] Lucius diente 58 Jahre in der Armee; er wurde 78 Jahre alt.
Seionius Vere[cundus]70/86(CIL 13, 6841) Summerly S. 3, 13: Seionius Verus
L. Septimius Marcellinusvor 222
Sept(imius) Vet(t)ius Papirianus201/300(TitAq-02, 00695)
Sept(imius) Victor201/250(AE 1944, 107) Summerly S. 8, 13
T. Sere(nianus) Diogen[es]222/235(CIL 3, 10992)
M'. Silius Ianuarius70/86(CIL 13, 6842) Summerly S. 3, 13
T. Statilius SoloPP151/200(CIL 3, 11034) Brian Dobson Vol. 2, Nr. 418, S. 285–286[1]
L. Terentius ValentinusPP101/175(AE 1902, 207) Brian Dobson Vol. 2, Nr. 436, S. 302[1]
L. Titius Tinianus(CIL 5, 7560) Summerly S. 7, 13
M. Tuccius1. Hälfte 2. Jhd.
M. Ulpius Titus1. Hälfte 2. Jhd.
Val(erius) Front[o]70/86(CIL 13, 6739)
L. Val(erius) Fronto71/86(AE 1924, 85) Summerly S. 3–4, 13
L. Valerius Modestus70/86(CIL 13, 6843) Summerly S. 4, 13
Varius Ten[]70/86(CIL 13, 6844) Summerly S. 4, 13
C. Vettius Paulus70/86(CIL 13, 6845) Summerly S. 4, 13
Veturius Verus70/86(CIL 13, 11846) Summerly S. 4, 13
Ignotus71/130(AE 1997, 1522)
  1. PP: Primus Pilus.

Principales

Rangniedere Offiziere und Unteroffiziere werden als Principales bezeichnet.

Name[Pr 1]DatierungAnmerkung
[] Max[imus]SI201/300(CIL 3, 4306)
[] Respe[c]tusSI(CIL 3, 6706)
T. Ael(ius) []ianusTE251/300(AE 2013, 1234)
Ae(lius) Septim(i)usOP171/230(CIL 3, 4310)
Caesern(ius) SabinianusSI201/300(CIL 3, 4324)
Cl(audius) ClaudianusOP151/300(CIL 3, 10983)
L. Fa[n]ni[u]s QuadratusOP101/150(AIJ 00374)
P. Ferrasius AvitusAQvor 191
Iulius PaternusSI101/200(CIL 3, 4375)
M. Iul(ius) VitalisOP131/200(CIL 3, 4328) ein optio hastati
Metilius ValentinusIM151/300(CIL 3, 4277)
Val(erius) ValerianusTE151/300(CIL 3, 11037)
  1. AQ: Aquilifer, IM: Imaginifer, OP: Optio, SI: Signifer, TE: Tesserarius.

Soldaten

Name[So 1]DatierungAnmerkung
[]ius PriscusBE(CBI 00406)
[]meritianus71/130(CIL 13, 6834)
[]rius PriscusBE201/230(RIU-05, 01253) ein b(ene)f(iciarius) of[ficii pra]es(idis)
[] Fir[mus]70/86(CIL 13, 06834a)
[] [Val]entinusBE225(CIL 3, 13364)
[] Victo[]usEQ151/300(RIU-02, 00487)
M. []us Nig[]r70/73(BPA-2012-235)
Ae[li]us Communis131/200(CIL 3, 10880)
P. Ael(ius) FuscinusBE194(CIL 3, 13847)
Ael(ius) Iustinus211/222(RIU-03, 00718) ein lib(rarius)
P. Ael(ius) Mercator151/230(RIU-02, 00506) ein immuni caeriarensi
Ael(ius) MessiusIM171/250(CIL 3, 3531)
Ael(ius) Nigrinus222/235(RIU-06, 01407) ein stra(tor) con(sularis)
Aelius Sabinus131/200(CIL 3, 11017) ein pecuari(us)
P. Ael(ius) Secund(us)171/250(ILJug-02, 00832)
Ael(ius) ValerianusBE243(CIL 3, 196)
P. Aelius Victorinus211/222(RIU-03, 00719) ein dupl(ic)arius
Ael(ius) Vindex131/300(RIU-02, 00399)
M. Aemil(ius) Aurilianus201/300(RIU-S, 00096) ex adi(utore) officii cornicul(arii) legati
Aemilius Deciminus151/270(CIL 3, 4279) ein medicus ordinarius
M. Aemilius Fuscus(CIL 13, 6825)
C. Albucius Firmus51/100(AE 1979, 428) ergänzt: [m]il(es) le[g(ionis) I Adi(utricis)]
Ammonius Valentinianus201/250(RIU-02, 00512) ein dup(licarius)
L. Antistius Bellicianus201/230(CIL 3, 4311) ein exactus off(icii) pr(a)esidis
L. Antistius BellicusBE201/230(CIL 3, 4311)
C. Antonius Rufus70/86(CIL 13, 6826)
L. Anton(ius) SabinianusCO222/235(CIL 3, 4363, CIL 3, 11018)
L. Appuleius Iadestinus70/86(CIL 13, 6827)
C. Atilius Gen[]BE151/300(CIL 3, 1907) mil(es) leg(ionis) XIII [Ge]m(inae) leg(ionis) I Ad(iutricis)
Q. Attius Rufus70/86(CIL 13, 6828)
[Au]r(elius) []IM236(CIL 3, 10996)
Aur(elius) Acutus201/270(CIL 3, 3660)
M(arcus) Aurel(ius) Attenio211/300(AE 1989, 599)
M. Aurelius Avitianus218(RIU-03, 00720)
M. Aur(elius) Castinus151/200(CIL 3, 10956)
Aurelius DomitianusBE238/250(CIL 5, 894)
Aur(elius) Eutuche(s)201/300(CIL 3, 4308) ein sal(ariarius)
Aur(elius) Genialis211/222(RIU-03, 00719) ein dup(licarius)
Aur(elius) Marcellus193/214(CIL 3, 7396)
Aurel(ius) M[a]ximus(SEP-08, p 61)
M. Aur(elius) Nerat[i]usBE171/230(CIL 3, 15188,4)
Aur(elius) Plotianus171/250(CIL 3, 11021)
M. Aur(elius) Rufinianus151/250(RIU-05, 01200)
Aur(elius) Satull[inus(?)]201/270(CIL 3, 3660)
M. Aurel(ius) SilvanusBE201/250(RIU-05, 01204)
Aur(elius) Stratonicus251/300(TitAq-02, 00544) a resp(onsis) of(ficii) co(n)s(ularis)
Aurel(ius) Surus214(AE 1976, 642) ein Bucinator
Aurelius Tertius198/222(AE 2016, 1242) ein armatura
Aur(elius) Tit[us]151/300(CIL 3, 13212)
Aur(elius) Verus201/300(CIL 6, 37213)
Avent(inius) Nigrinianus201/250(RIU-S, 00121) ein lib(rarius)
[] Caelius [S]aturninusBE194(CIL 3, 1909)
C. CampanianusFR101/200(CIL 3, 4462)
M. Carmeius MaximusBE245(CIL 3, 3161)
C. Carminius Celer91/130(InscrAqu-02, 02735)
C. Cassius Longinus70/86(CIL 13, 6829)
L. Cassius Manlius(FBW-1977-331)
Ciceri[us] HomuncioBE240(RIU-04, 00966)
Claud(ius) ArriusBE151/300(AE 2006, 1045)
Cl(audius) Pusinnio201/300(CIL 3, 4308)
T. Cledulius Vitalis101/150(RIU-02, 00546)
M. Cocceius IustusBE201/260(SEP-2013-107)
M. Cor(nelius) Secundianus216(RIU-03, 00671) ein cla(vicularius)
C. Cusonius Viator(CIL 8, 9376)
[D]idius(?) [Cle]mens(?)70/86(CIL 13, 6830)
Dom(itius) AntoninusBE151/250(AE 2013, 1235)
Elpinius FestianusFR(CIL 3, 433)
M. Faricius AttoFR71/150(CIL 6, 3332)
Flavius Atticianus71/130(CIL 3, 4129)
Fl(avius) Firmus201/250(CIL 3, 11036)
Flavius Proclianus331/370(TitAq-02, 00733)
Sex. Gellius Urbicus118/200(CIL 3, 11221)
C. Iul(ius) CandidianusBE151/200(CIL 3, 4321)
C. Iulius Faventin[us]CO214/250(CIL 3, 14341,5)
Iulius Felix101/200(CIL 8, 12877)
Iul(ius) Firminianus193/196(AE 1976, 640)
C. Iul(ius) Fortis151/250(CIL 3, 14047)
Iulius Fuscus101/200(CIL 3, 4375)
M. Iul(ius) IngenuusEQ151/250(AE 2008, 1085)
C. I(ul)ius MaximinusCA222/235(CIL 3, 10984)
Iulius NigellioBE(AE 2008, 1086)
Iul[ius] Ommentiaeus101/250(CIL 3, 3552)
Iul(ius) OratianusBE243(CIL 3, 196)
C. Iu[l(ius)] Proculinus171/200(CIL 3, 10458) ein q(uaestionarius)
C. Iul(ius) RespectusEQ101/151(RIU-02, 00561)
C. Iul(ius) SurusBE171/230(CIL 3, 15188,4)
[Li]cin[i]u[s] GalbaBE201/300(CIL 3, 15066)
L. Lucretius Celer70/86(AE 1978, 561)
M. Marius Vegetus(CIL 13, 6831)
C. Ocratius LaconBE187(ILJug-03, 01825)
Octavius AvitusBE224(Chiron-1994-370)
L. Pollentius Dexter70/73(BPA-2012-231)
Q. Sabini(us) Maximus51/100(ILJug-03, 03017)
Secundinus151/250(RIU-02, 00527)
Septimius Caesernus201/300(CIL 3, 4324) ein dupl(ic)arius
Septi(mius) Constantinus201/300(CIL 3, 3319)
L. Sept(imius) Cupitianus201/300(RIU-02, 00582)
Sept(imius) Diomedes171/300(RIU-03, 00680) ein immunis capsarius
Sep(timius) Lucius222/235(RIU-02, 00464)
Sep(timius) Longinus(AE 1977, 819)
Sep(timius) PriscusEQ201/250(CIL 3, 3396)
Sept(imius) Valerianus201/300(RIU-02, 00580) ein cand(i)d(atus)
Sept(imius) Vibianus214(AE 1976, 642)
Sep(timius) Vibianus211/222(RIU-02, 00485) ein dup(licarius)
Ser(gius?) Felix201/300(AIJ 00585)
Sollius Gallicanu[s]70/86(CIL 13, 6739) ein optio cust[odiar(um)]
Sp(urius?) Primitius151/300(CIL 3, 11003)
P. Titi(us) VictorinusCO(CIL 3, 10987)
Cn. Tullius FlaventinusBE151/250(ILJug-01, 00144)
Ulp(ius) AeternalisCA251/300(AE 2013, 1234)
M. Ulp(ius) CaniusBE151/250(CIL 3, 14218)
M. Ulpius Celerinus211/222ein salariarius und interprex Dacorum
M. Ulp(ius) PriscusBE131/200(CIL 3, 4328)
M. Ulpius Ruf(us)EQ131/250(CIL 3, 14355,22)
M. Ulp(ius) Sabinus201/300(TitAq-01, 00305) ein comm(entariensis) co(n)s(ularis)
Ulp(ius) Taurus201/300(CIL 3, 14049)
L. Val(erius) Augustalis171/300(ILJug-03, 02086) ein speculator
C. Val(erius) Bassus(CIL 8, 21049)
Q. Valerius Candidus151/200(CIL 3, 4326)
[V]alerius Cr[i]spus70/86(CIL 13, 11847)
[V]al(erius) Ma[]ianus101/250(AE 2006, 1044)
C. Val(erius) MarinianusCO171/230(RIU-02, 00453)
T. Val(erius) Mont[a]n(us)70/86(CIL 13, 6832)
T. Valerius Primus101/150(AE 1977, 621) EDH: möglicherweise eine Fälschung
Val(erius) Proculus201/300(AIJ 00585)
C. Valerius [P]ude(n)s(CIL 13, 6850)
Val(erius) Sabinus201/250(CIL 3, 4278)
Q. Varius SabinusBE101/150(AE 1992, 1402)
Verrius CarinusIM131/200(CIL 3, 10880)
C. Vib(ius) I[a]nu[a]riusBE171/200(CIL 3, 1910)
C. Vib(ius) Iulianus151/250(CIL 3, 2823)
C. Vibius Severus(CIL 13, 6833)
L. Vireius Dexter70/86(CIL 13, 6778) ein seplasiar(ius)
IgnotusBE131/170(CIL 3, 11240)
Ignotus(CIL 3, 14178) Reuter Nr. 45 S. 94[2] probatus in leg(ione) I Ad(iutrice)
Ignotus70/86(CIL 13, 6835)
Ignotus131/170(ILJug-03, 01919)
Ignotus151/300(RIU-03, 00792) ein [l]ib(rarius) co(n)s(ularis)
Ignotus101/200(RIU-S, 00065)
Ignotus101/200(RIU-S, 00095)
  1. BE: Benefiziarier, CA: Custos armorum, CO: Cornicularius, EQ: Eques (Reiter), FR: Frumentarius, IM: Immunis.

Veteranen

Name[Ve 1]DatierungAnmerkung
[] Bassus151/270(CIL 3, 1206)
L. Antistius Bellicianus201/230(CIL 3, 4311)
M. Antonius68/100(CIL 5, 888)
L. Antonius Apollin[aris]106/115(CIL 3, 1004)
Arri(us) Rufi(nus)151/200(AE 1998, 1028)
Aur(elius) Adiutor222/235(CIL 3, 4312)
M. Aur(elius) CandidusIM171/250(CIL 3, 4313)
[Aur(elius)] Cupi[t]usAQ171/300(CIL 3, 4231)
M. Au[r(elius)] Ianuarius131/170(CIL 3, 11024)
Aur(elius) Mode(s)tus222/235(RIU-06, 01407)
M. Aur(elius) Teren(tianus?)202/208(CIL 3, 4297)
Ti. Cl(audius) ValentinusCA201/300(CIL 3, 4275)
Diomedes68(CIL 16, 7)
T. Flavius Clemens86/200(RIU-02, 00456)
L. Gargilius Felix131/170(AIJ 00375)
Iul(ius) Fuscinus201/300(CIL 3, 11002)
C. Iul(ius) Longus131/200(CIL 3, 4352)
M. Iul(ius) ProculusCO151/300(CIL 3, 4322)
C. Iulius Severinus101/130(CIL 3, 4148)
C. Iul(ius) Valens87/200(CIL 3, 11222)
Matthaius68(CIL 16, 8)
M. Munatius Placidus121/150(CIL 3, 11030)
C. Novetius RestitutusBE171/230(CIL 3, 3902)
C. Oppius Rogatus101/150(CIL 8, 19694)
Renn(ius) Candidus201/300(RIU-02, 00441)
Salonius SabinianusCO301/330(CIL 3, 8752)
P. Senecionius Lucianus201/300(RIU-02, 00580)
L. Sep(timius) Cupitus222/235(CIL 3, 14355,23)
L. Silius Maximus117/138(CIL 3, 1008) magistra(n)s primus in can(abis)
Ulpius Baccho MarinusTE227(RIU-06, 01351)
M. Ulpius Castrensis196/284(CIL 3, 10960, RIU-02, 00451, RIU-02, 00452)
M. Ulp(ius) Marcianus(SEP-09, p 90)
M. Ulp(ius) Marcus(IPSSTA 00011) ergänzt: vet(eranus) l(egionis) [I Ad(iutricis)]
M. Ulp(ius) SilvesterOP131/200(RIU-03, 00664)
Ursarius68(CIL 16, 9)
L. Val(erius) CensorinusBE101/150(CIL 3, 4191)
L. Val(erius) Longinus151/300(CIL 3, 11035)
M. Val(erius) MarinusSI101/200(CIL 3, 4298)
C. Victor(ius) Ursus101/200(CIL 3, 4489)
Ignotus171/230(AE 2006, 1047)
  1. AQ: Aquilifer, BE: Benefiziarier, CA: Custos armorum, CO: Cornicularius, IM: Imaginifer, OP: Optio, SI: Signifer, TE: Tesserarius.

Literatur

Einzelnachweise

  1. a b c d e f Brian Dobson: The primipilares of the Roman army, Durham University, PhD thesis, 1955, (Online, Volume 1, Volume 2).
  2. Marcus Reuter: Legio XXX Ulpia Victrix. Ihre Geschichte, ihre Soldaten, ihre Denkmäler (= Xantener Berichte. Band 23). Philipp von Zabern, Mainz 2012, ISBN 978-3-8053-4586-6 (Online).